Czym jest i jak chronić własność intelektualną w firmie?

Pamiętaj jednak, że temat własności intelektualnej jest bardzo obszerny i nawet najbardziej szczegółowa książka nie jest w stanie omówić go w całości. Jeśli jednak wiesz, że potrzebujesz na ten temat więcej informacji, to znajdziesz je w jednym z odcinków podcastu Przyspiesz biznes pt. Jak zabezpieczyć swój pomysł na biznes, w którym Piotr Kantorowski – radca prawny specjalizujący się w tej tematyce, opowiada o niej w przystępny sposób, tłumacząc między innymi jak można chronić swój pomysł na biznes, rozpoczynając rozmowy z inwestorami czy podwykonawcami.

Zacznijmy jednak od początku. Własność intelektualna – co to właściwie jest? Przede wszystkim nie jest to termin z żadnej ustawy, a wyrażenie stworzone na potrzeby określenia większej liczby praw o charakterze niematerialnym, które jednak posiadają odpowiednią wartość. Definicji własności intelektualnej jest wiele – niekiedy są one szersze, a innym razem węższe. Na stronie Urzędu Patentowego RP można znaleźć jedną z szerszych definicji tego pojęcia. Zgodnie z nią prawo własności intelektualnej odnosi się do: dzieł literackich, artystycznych i naukowych, interpretacji artystów interpretatorów, wynalazków z każdej dziedziny techniki, odkryć naukowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, nazw handlowych oraz oznaczeń handlowych, ochrony przed nieuczciwą konkurencją. Można powiedzieć, że własność intelektualna obejmuje wszelkiego rodzaju wytwory ludzkiego umysłu, które w sensie gospodarczych co najmniej mogą (choć niekoniecznie zawsze mają) mieć jakąś wartość.

W ramach prawa własności intelektualnej rozróżnia się prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej, ale też prawa związane z wiadomościami i procesami, które mają znaczenie gospodarcze i często stanowią swego rodzaju know-how.

Zobacz także: Dyrektywa Omnibus, cyfrowa i towarowa – nowe regulacje w ustawie o prawach konsumenta

Prawa autorskie dotyczą indywidualnej działalności twórczej, najczęściej przysługującej autorowi danego utworu, choć jak to w prawie bywa – są i wyjątki od tej reguły, wśród których można wymienić choćby pracowniczy program komputerowy, do którego prawa autorskie powstają bezpośrednio u pracodawcy. Zasadą jest, że praw autorskich nabywa się automatycznie w momencie powstania utworu i nie ma konieczności zgłaszania nowostworzonego utworu czy też jego rejestracji. Pozwalają one podejmować decyzję dotyczące w szczególności użytkowania utworu i czerpania z jego tytułu korzyści finansowych. Utwory objęte ochroną prawa autorskiego to np. utwory słowne, plastyczne, fotograficzne czy muzyczne.

Zasadą jest, że twórcy dzieła przysługują prawa autorskie osobiste, które są powiązane z osobą, są niezbywalne, bezterminowe i nie podlegają sprzedaży, ani też nie można się ich zrzec, jak i prawa autorskie majątkowe, które pozwalają twórcy na wprowadzenie utworu do obrotu w celach zarobkowych i rozporządzanie nim na różnych polach eksploatacji (np. zwielokrotnianie czy publiczne wykonywanie). Precyzyjne określanie pól eksploatacji jest niezmiernie istotne w momencie, gdy podpisujesz z kimś umowę na wykorzystywanie twojego utworu. Jeśli w takiej umowie nie wymienisz określonego pola eksploatacji wprost, to do przeniesienia majątkowych praw autorskich na tym polu nie dojdzie. Niewątpliwie natomiast ma znaczenie dla stron umowy, w jakim zakresie i która ze stron będzie mogła w dalszym ciągu korzystać z danego utworu.

W ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyróżnione zostają także prawa pokrewne. Można powiedzieć, że są to prawa powiązane z konkretnym utworem i dotyczą osób, korzystających z niego (a które nie są, albo może bardziej – nie muszą być jego autorami). Przykładem praw pokrewnych mogą być prawa artystów wykonawców, takich jak np. aktorów grających w sztuce teatralnej czy muzyków wykonujących skomponowaną przez kogoś innego piosenkę. Do praw pokrewnych należą jednak także bardziej „przyziemne” prawa, takie jak prawo do wideogramu, fonogramu, pierwszego wydania książki czy nadania programów. Także w przypadku praw pokrewnych mają one ograniczony czasowo zasięg.

W przeciwieństwie do prawa autorskiego, w przypadku prawa własności przemysłowej zasadą jest, że nabywa się tego rodzaju uprawnienia poprzez rejestrację w ramach odpowiedniej procedury w urzędzie. O procedurach więcej dowiesz się niebawem, a teraz kilka słów o właściwych urzędach. Otóż, w Polsce jest to Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej. Na obszarze Unii Europejskiej jest to natomiast EUIPO, czyli Urząd Unii Europejskiej do spraw Własności Intelektualnej. Uzyskanie praw własności przemysłowej, jak i ich utrzymywanie jest odpłatne – szczegółowy cennik znajdziesz na stronie internetowej Urzędu Patentowego.

Prawo własności przemysłowej reguluje ochronę dóbr z zakresu: wynalazków, wzorów użytkowych i przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych, topografii układów scalonych, a także projektów racjonalizatorskich. Te ostatnie są o tyle ciekawe, że nie podlegają żadnej rejestracji.

Pokrótce omówimy każdy z tych rodzajów praw:

• Wynalazek – techniczne rozwiązanie problemu na który można uzyskać patent. Patent jest przyznawany wynalazcy, ale można go także odziedziczyć czy sprzedać. Wynalazek co do zasady musi być nowy, nieoczywisty dla osoby wykwalifikowanej w danej dziedzinie i odpowiedni do zastosowania przemysłowego. Okres ochrony patentowej wynosi 20 lat od momentu zgłoszenia.
• Wzór użytkowy to nowe i nadające się do przemysłowego zastosowania rozwiązanie o charakterze technicznym, dotyczące kształtu lub budowy przedmiotu o trwałej postaci albo przedmiotu składającego się ze związanych ze sobą funkcjonalnie części o trwałej postaci. Na wzór użytkowy można uzyskać prawo ochronne, które przyznaje się na 10 lat od daty dokonania zgłoszenia wzoru użytkowego w Urzędzie Patentowym.
• Wzór przemysłowy – nowa i posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, fakturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację. Wzorem użytkowym szczególności opakowanie, symbole graficzne oraz kroje pisma typograficznego, z wyłączeniem programów komputerowych. Prawo z rejestracji wzoru przemysłowego uzyskuje się na 25 lat od daty jego zgłoszenia.
• Znak towarowy – oznaczenie, za pomocą którego można jednoznacznie rozróżnić towar lub usługę jednego przedsiębiorstwa od towaru lub usługi innego przedsiębiorstwa. Może nim być np. wyraz, cyfra, litera czy dźwięk, a nawet zapach. Według międzynarodowej klasyfikacji (zwanej nicejską) znaki towarowe zastrzega się dla towarów lub usług w ramach określonych klas (klasy 1-34 dotyczą towarów, 34-45 dotyczą usług). Znaki towarowe są bardzo istotne na poziomie wizerunkowym przedsiębiorstwa. Czas ochrony to 10 lat, z możliwością odnowienia na kolejne 10-letnie okresy.
• Oznaczenia geograficzne – nazwy, które odnoszą się do lokalizacji i identyfikują z nią dany towar. Stosowane są do oznaczania produktów rolnych i przemysłowych. Tego oznaczenia nie może zgłosić indywidualny przedsiębiorca, jedynie upoważniona organizacja lub organ administracji. Ochrona jest bezterminowa, warunkiem jej utrzymania jest aktywne użytkowanie oznaczenia.
• Topografia układu scalonego – wytwór przestrzenny, jedno- lub wielowarstwowy. Ochroną można objąć typografię nową i nieoczywistą. Czas ochrony to 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym topografię wprowadzono do obrotu lub końca roku kalendarzowego, w którym dokonano zgłoszenia topografii.

Jeśli odpowiednio szeroko zdefiniujemy prawo własności intelektualnej, to będą się w niej mieścić także nietwórcze, nieodkrywcze rozwiązania, które jednak dają określoną przewagę rynkową. Mogą być to projekty racjonalizatorskie, które można sprowadzić do swego rodzaju nowego rozwiązania projektu organizacyjnego, dzięki któremu organizacja ta zyskuje przewagę konkurencyjną. Można też do nich zaliczyć know-how i tajemnicę przedsiębiorstwa, które w szczególności gdy występują łącznie, to zyskują na znaczeniu gospodarczym.

Jak dbać o własność intelektualną już od początku istnienia firmy? Przede wszystkim warto zastanowić się nad tym, jakiego rodzaju własność intelektualną tworzymy lub pozyskujemy w ramach naszego biznesu. Czy będą to utwory w rozumieniu prawa autorskiego, co będzie miało miejsce np. w przypadku agencji marketingowych, ale i software house’ow. A może będą to wynalazki, wzory użytkowe albo przemysłowe? Następnie koniecznie należy zdiagnozować czy co do danych utworów prawa własności intelektualnej posiada nasza firma, czy też osoby, z którymi współpracujemy, a finalnie czy w danym przypadku ochrona przysługuje nam na podstawie samych tylko przepisów, czy też powinniśmy dokonać dodatkowych czynności, np. zgłoszenia. Warto też zastanowić się czy działalność będzie miała miejsce jedynie w kraju czy także za granicą – aby uniknąć problemów np. ze znakiem towarowym można rozważyć jedną z regionalnych, np. unijną, procedur, choć trzeba pamiętać, że będzie się to wiązać z większymi kosztami.

Radca prawny Piotr Kantorowski zwraca uwagę, że jednym z podstawowych problemów w wielu firmach jest brak diagnozy, komu realnie przysługują prawa własności intelektualnej. Warto pamiętać, że działalność większości firm w dużej mierze opiera się na wytwarzaniu własności intelektualnej (tworzenie tekstów, projektów graficznych czy programów komputerowych), jednak nie tworzą jej najczęściej właściciele czy prezesi, a pracownicy i współpracownicy. Czy jako pracodawca, zleceniodawca czy zmawiający masz więc automatycznie prawa autorskie do tego co zostało stworzone przez inną osobę?

Przedstawiając ten problem na przykładzie praw autorskich, można w dużym skrócie wyjaśnić, że wygląda to tak, że jeśli mówimy o pracowniku zatrudnionym w ramach stosunku pracy i gdy chcesz od razu nabyć prawa majątkowe do utworu, musisz złożyć oświadczenie akceptujące dany utwór, aby go przejąć. Natomiast jeżeli w ciągu 6 miesięcy od prezentacji utworu nie zgłosisz do niego żadnych zastrzeżeń, zyskujesz do niego prawa majątkowe. Inaczej jest w przypadku utworów które są programami komputerowymi – tutaj od razu przysługują ci autorskie prawa majątkowe (pracownik nadal jest twórcą, którego chronią osobiste prawa autorskie).

Jeśli zatrudniasz pracownika na umowę-zlecenie lub umowę o dzieło, w umowie zawrzyj klauzulę o przekazaniu autorskich praw majątkowych, gdzie wskażesz pola eksploatacji, których to przeniesienie dotyczy, a finalnie powinieneś jeszcze wskazać wynagrodzenie za przeniesienie majątkowych praw autorskich na każdym z tych pól. Nie możesz też zapomnieć o tym, że do przeniesienia majątkowych praw autorskich dojdzie dopiero wtedy, jeśli taka umowa zostanie podpisana co najmniej w formie pisemnej (lub z wykorzystaniem certyfikowanego podpisu elektronicznego).

Choć wszystko to wydaje się co najmniej złożone i skomplikowane, to jeśli nie masz choćby podstawowej wiedzy w tym zakresie w swojej firmie, bądź doradcy, który się na tym zna, to finalnie możesz mieć spore problemy – czy to w ramach przyjętych przez siebie zleceń, czy nawet w utrzymaniu własnej pozycji rynkowej.

Artykuł powstał we współpracy z Piotrem Kantorowskim – radcą prawnym, współwłaścicielem Kancelarii Prawnej Kantorowski, Głąb i Wspólnicy, ekspertem w zakresie prawa własności intelektualnej i prawa autorskiego.

Źródła:

• https://www.biznes.gov.pl/pl/portal/00367
• https://uprp.gov.pl/pl/slownik-terminow?nazwa=W%C5%82asno%C5%9B%C4%87-intelektualna